د ځمکې ښویېدنه یو طبیعي ناورین دی چې کولی شي د انسان ژوند او چاپیریال ته جدي زیانمنوونکې پایلې ولري. د ځمکې ښویېدنه هغه وخت رامنځ ته کېږي کله چې ډبرې، تیږې، خاوره، یا کثافات لاندې خواته وخوځېږي. ځمکه ښویېدنه د ډېرو فکتورونو له امله رامنځ ته کېدای شي لکه ډېر باران، زلزلې، اورغورځېدنې یا اتش فشاني پیښې او بشري فعالیتونه لکه د ځنګلونو له مینځه وړل او غیر معیاري ودانیزې چارې پر مخ وړل. د دې عواملو له امله د خاورې او ډبرې سطحې بېځایه کېږي او د ځمکې ښویېدنې لامل کېدای شي.
د ۲۰۱۴ زېږدیز کال د مې په میاشت کې د افغانستان د بدخشان ولایت په اباري کلي کې د ځمکې ښویېدنې له امله شاوخوا ۳۰۰ د استوګنې کورونه تر خاورو او خټو لاندې لاندې شول. په کابل کې د ملګرو ملتونو د دفتر د معلوماتو له مخې، د دې پېښې له امله تر ٣٥٠ تنه و وژل شول او تر دوو زرو د ډېرو خلک تري تم شول. پر دې پېښې سربیره په افغانستان کې د ځمکې ښویېدنې له امله هر کال لسګونه کسان وژل کېږي.
خلکو ته لارښوونه او پوهاوی ورکول د ځمکې ښویېدنې په وړاندې د دوی خوندیتوب ډاډمن کولو لپاره له خورا مهمو ګامونو څخه ګڼل کېدای شي. په افغانستان کې د ځمکې ښویېدنې لاملونه څه دي؟ د کنټرول لپاره یې له کومو لارو چارو کار اخیستل کېدای شي؟ او د زیانونو د کمولو او له امله یې د اوښتو تلفاتو د کمولو لپاره کوم تدابیر نیول کېدای شي؟ په دې لیکنه کې به پرې بحث وکړو.
د ځمکې ښویېدنې لاملونه
د ځمکې ښویېدنې کېدای شي د مختلفو عواملو له امله رامنځته شي لکه زلزلې، او د ځمکې سطحې لاندې اوبو شتون، او داسې نور. د ځمکې ښویدنې مهم عوامل په لاندې ډول دي:
- ډېر باران: کله چې خاوره له اوبو ډکه شي، نو درنېږي او خپل قوت له لاسه ورکوي، چې دا د یوې سطحې د ښکته کېدو لامل کېږي. د ځمکې ښویدنې له خورا عامو ډولونو څخه یو له خټو څخه په جوړو شویو طبقو کې پیښیږي. څرنګه چې د دې ډبرو په منځ کې سوري ډېر وي، نو د باران له امله اوبه جذبوي او وزن کچه یې لوړیږي.
- زلزله: د زلزلې په وخت کې د ځمکې ټکان د دې سبب کېږي چې خاوره یا ډبرې بې ثباته شي او طبقې ښکته لاړې شي.
- د اورغورځېدنې یا اتش فشاني حالت: د اتش فشاني پیښې د ګرمو ګازونو، ایرو او ډبرو د ټوټو د خپریدو له امله د ځمکې ښویېدنې لامل کېږي، کوم چې کولی شي شاوخوا غرونه وخوځوي.
- تخریب: د طبیعي پېښو لکه باد او اوبو له امله د خاورې یا ډبرې تدریجي تخریب کولی شي غرونه یا غونډۍ بې ثباته کړي او د ځمکې ښویېدنې خطر ولري.
- انساني فعالیتونه: ودانیز فعالیتونه او د کان کیندنې کولی شي د ځمکې طبیعي جوړښت بدل کړي او د خاورې یا ډبرو ثبات کمزوری کړي او د ځمکې ښویېدنې خطر ډېر کړي.
د ځمکې ښویېدنې د کنټرول لارې چارې
په مختلفو هېوادونو کې د ځمکې ښویېدنې د کنټرول، خطر کمولو او مخنیوي لارې موندلو لپاره ډېر کارونه ترسره شوي دي. خو تر اوسه په دې برخه کې ډېر برياليتوبونه نه دي تر لاسه شوي. د ځمکې د طبقو د ډول او جوړښت له مخې د ځمکې ښویېدنې لپاره مختلف احتیاطي تدابیر وړاندیز شوي دي:
- د تشو او درزونو ډکول: په تشو ځایونو او درزونو کې د سیمنټو اچول او ډکول یې د ځمکې ښویدنې مخنیوي لپاره له تر ټولو عامو تګلارو څخه ده. څرنګه چې افغانستان د ځمکې ښویېدنې ډېرې پېښې رامنځته کېږي، نو د دې میتود کارولو لپاره، اړینه ده چې لومړی په ښویېدونکې ځمکې کې د اوبو د ننوتلو اصلي سرچینې او لارې په نښه شي او بیا د کانال او تونل په جوړولو سره اوبه بلې لارې ته واړوئ. په تشو ځایونو او نورو درزونو کې د سیمنټو اچولو، پوښل یا پلاستیک نیول خورا اغېزمن دي.
- مرستندوی یا استنادي دېوالونه: د ټولو طرحو اصلي هدف دا ده چې د ښویېدونکو طبقو د حرکت مخه ونیسي. د مرستندویه استنادي دیوالونو د جوړولو لپاره، اړینه ده چې د ځواک دقیقه کچه وموندل شي چې په وړاندې یې یو ځواکمن خنډ رامنځ ته شي.
- د ځوړ حالت له منځه وړل: که چېرې د ساحې جوړښت خاوره وي او محاسبه په ساحه کې د موجوده ځوړ حالت بې ثباتۍ په ګوته کوي، نو لاندې وړ تګلارې باید په پام کې ونیول شي، لکه د مخ پرځوړ حالت کمول تر هغه پورې چې لږترلږه کچې ته ورسېږي (له ۳۵ درجو څخه کم)، له ښوویېدونکې ځمکې څخه د اضافي بار کمول او لرې کول، د اوبو په استخراج او تبخیر په مرسته د اوبو د اندازې په کمولو سره د خاورې مقاومت زیاتول، د ونو په کرلو سره د ځمکې د مقاومت زیاتول او د ځنګل رامینځته کول، کوم چې د نباتاتو وده ده چې د ښوویېدنې له خطر سره مخ ځمکه پوښي.
- د اوسپنې مېخونه، کانکریټ او د پیچونو او نټونو کارول: له دې طریقې ګټه اخیستنه په هغو سیمو کې خورا اغېزمن دي چې غټې ډبرې او کاڼي لري. د ښوویدنې له خطر سره مخ ډبرې یا ځمکې تر پېژندلو وروسته، په دغو ډبرو او کاڼو کې سوري جوړېږي او له لویو اوباثباته ډبرو سره په میخونو نښلول کېږي ترڅو د ښویېدنې مخه یې ونیول شي.
- جالۍ نیول: دا طریقه اکثرا په هغو سیمو کې کارول کیږي چېرته چې ټوخی شګې او ګټکۍ (میده کاڼي) زیات وي. په لومړي سر کې، د کانکریټ اوسپنې میخونه په ځواکمنو او کلکو ځایونو کې ټک وهل کېږي، او بیا د مېخونه د شبکې په ډول د مخ ځوړ ځمکې سطحه کې اچول کېږي.
د دې ټولو سره سره، د ځمکې ښویېدنې د خطر ۱۰۰٪ مخنیوی ممکن نه دی. له همدې امله، هغه سیمې چې د ځمکې ښویېدنې خطر شتون لري باید له منځه یوړل شي او لږترلږه یو کیلو مټر واټن ته د ودانیزو چارو مخه ونیول شي.
د ځمکې ښویېدنې په صورت کې باید څه وشي؟
د ځمکې ښویېدنې پرمهال، دا اړینه ده چې لاندې ګامونه پورته کړئ:
- که تاسو د کور دننه یاست، په کور کې پاتې شئ او د کړکیو، دروازو، او بهرنی دیوالونو څخه لرې خوندي ځای ته لاړ شئ.
- که تاسو بهر یاست، د ونو، ودانیو او برېښنا مزو څخه لرې یوې پرانیستې سیمې ته لاړ شئ.
- که موټر چلوئ، د سړک غاړې ته ودرېږئ او په موټر کې پاتې شئ تر څو چې د ځمکې ښویېدنې خطر له منځه لاړ شئ.
- هر ډول غیر معمولي غږونو ته پام وکړئ چې ممکن د ځمکې ښویېدنه په ګوته کړي.
- د اړتیا په صورت کې ژر تر ژره وتلو ته چمتو اوسئ.
- په سیلابونو یا کثافاتو په منځ کې د تګ یا موټر چلولو څخه ډډه وکړئ.
- د ځمکې ښویېدنې له پای ته رسیدو وروسته، تر څو چې د سیمه ایزو چارواکو له لوري نه وي ویل شوي، د اغېزمنې سیمې څخه لرې پاتې شئ.
پر انسانانو باندې د ځمکې ښویېدنې ناوړه اغېزې
نور د ځمکې ښویېدنې ځای نه شته دا یو ځل پېښېږي، خو ځینې وختونه د ځمکې ښویېدنې پېښې په څو پړاوونو کې پېښېږي، چې په ترڅ کې یې د ځمکې مختلفې برخې د یو بل په سر کې تېرېږي. د ځمکې ښویېدنې هر ډول، په سیمه کې د موجوده شرایطو د ګډوډۍ لامل کېږي، په ځانګړې توګه په مهمو سیمو لکه لویو او ټرانسپورټي لارو، درو او د اوبو په زېرمو او بندونو کې واقع کېږي.
د ځمکې ښویېدنې سرعت د مختلفو پېښو کې سره ورته نه دی. کله، کله کېدای شي ورو وي، نو ځکه دودیز معمولي وسایل کېدای شي و نه شي کولای ثبت یې کړي او د دې ډول ځمکې ښویېدنې اغېزې کېدای شي څو کاله وروسته رابرسېره شي. ځینې وختونه، کېدای شي دومره ناڅاپه وي چې د ټولې سیمې خوندیتوب له ګواښ سره مخ کړي. دا ډول پېښه په طبیعت کې کمه واقع کېږي او معمولا د زلزلې له امله رامینځته کېږي.
ځمکه ښوویېدنه کولای شي په انسانانو باندې ډېرې ناوړه اغېزې ولري، دلته ځینو زیانونو ته اشاره کوو:
- ځاني زیانونه: ځمکه ښوویېدنه وژونکې ده او د دې لامل کېږي چې خلک د خاورو لاندې شي.
- مالي زیانونه: ځمکه ښوویېدنه کېدای شي ودانیو، سړکونو او نورو زیربناوو ته زیان ورسوي او د پام وړ اقتصادي تاوان لامل شي.
- کډوالي: ځمکه ښوویېدنه خلک دې ته اړ کولای شي چې خپل کورونه او ټولنې پرېږدي، او د دې لامل کېږي چې له خپلې اصلي سیمې څخه وکوچېږي او په نورو سیمو کې په لنډمهاله یا دایمي توګه مېشت شي.
- د چاپیریال زیان: ځمکه ښوویېدنه کولای شي د خاورې تخریب، د ځنګلونو تخریب او نور بدلونونه رامینځته کړي او په اوږده مودې کې د چاپیریال د ویجاړتیا لامل شي.
- اقتصادي اغېزې: ځمکه ښوویېدنه کولای شي سړکونه زیانمن کړي، ترانسپورت له منځه یوسي او په سیمه ایز اقتصاد کې ستونزې رامینځته کړي، په ځانګړې توګه په هغو سیمو کې چې په کرنې او ځمکو تکیه کوي.
- اروايي اغیزې: ځمکه ښوویېدنه کولای شي اغیزمن شوي خلکو ته د پام وړ رواني رنځ لامل شي، لکه اضطراب، خپګان، او تر پېښې وروسته رواني فشار اغېزو سبب کېږي.
په یاد ولرئ چې د ځمکې ښویېدنې پېښې غیر متوقع او خطرناکې وي، نو دا مهمه ده چې محتاط اوسئ او د ځایي چارواکو لارښوونې تعقیب کړئ. د مخکینۍ خبرتیا سیسټمونه کولی شي خلکو ته د احتمالي ځمکې ښویېدنې په اړه خبرداری ورکړي او دوی ته د وتلو او د خوندیتوب نورو اقداماتو لپاره موکه ورکړي.
د ځمکې ښویېدنې او زلزلې ترمنځ توپیر څه دی؟
ځمکه ښویېدنه د ځمکې په برسېرنه سطحه کې واقع کیږي او په کمه سیمه کې پېښېږي. په داسې حال کې چې زلزله د ځمکې په ټیټو سطحو کې واقع کیږي، او پراخه سیمه لړزوي. زلزله د ځمکې ښویېدنې له لاملونو څخه یو مهم لامل هم دی.
په ټوله کې، د ځمکې ښویېدنه د ځمکې د جاذبې د مستقیم یا غیر مستقیم اغیز لاندې، د یوې لویې ډبرې یا خاورې د یو ځای څخه بل ځای ته لېږد یا له لوړې سیمې څخه ټیټې سیمې ته د ځمکې خوځښت دی.
مرسته او مشوره
که مرستې ته اړتیا لرئ او جدي ټپي یاستئ، سملاسي له سیمه ایزو مسولینو لکه پولیس، د ژغورنې ټیمونه، په سیمه کې فعال سازمانونه، امبولانس، د اور وژنې یا د بېړنيو خدماتو چمتو کوونکو سره اړیکه ونیسئ چې ممکن په هغه سیمه کې وي.
هغه افغانان چې ځانگړو معلوماتو یا مشورې ته اړتیا لري کولی شي د "بپرسېد" یا "وپوښتئ" مشاورینو سره د "وپوښتئ" 93729807235+ واټساپ شمېرې، فیسبوک مسېنجر یا د "وپوښتئ" وېبپاڼې له لارې اړیکه ونیسي او لا ډېر معلومات ترلاسه کړي.