لغزش یا رانش زمین یک بلای طبیعی است که میتواند عواقب شدیدی برای زندگی انسان و محیط زیست داشته باشد. لغزش زمین زمانی رخ میدهد که سنگ، زمین یا زباله‌ها به سمت پایین شیب حرکت می‌کنند. این میتواند توسط عوامل متعددی از جمله بارندگی شدید، زلزله، حوادث آتش‌فشانی و فعالیتهای انسانی مانند جنگل زدایی و ساخت و ساز غیرستندرد ایجاد گردد. ناپایداری لایههای خاک و سنگ در یک شیب به دلیل این عوامل میتواند باعث زمین لغزش شود.
در ماه می سال 2014 لغزش زمین در قریه آب باریک ولایت بدخشان افغانستان حدود 300 خانه مسکونی را در زیر خاک و گل مدفون ساخت. به گفته دفتر سازمان ملل در کابل، 350 نفر در اثر این حادثه جان باخته‌اند و از سرنوشت بیش از دو هزار نفر دیگر خبری نیست. برعلاوه، لغزش زمین در افغانستان سالانه ده‌ها تن قربانی می‌گیرد.
آگاهی دادن به مردم میتواند یکی از مهم‌ترین اقداماتی باشد که امنیت جانی آنان را در برابر زمینلغزش تضمین کند. این‌که عوامل لغزش زمین در افغانستان چه است، با چه روش‌های امکان کنترول آن وجود دارد و با چه اقدامات می‌توان میزان خسارات و شمار تلفات ناشی از آن را به حداقل رساند، در این مقاله به آن می‌پردازیم.
عوامل لغزش زمین
زمینلغزش ممکن است در اثر عوامل مختلفی مانند زلزله، وجود آب‌های سطحی و زیرزمینی و نظایر آن به وجود آید. عوامل مهم لغزش زمین در زیر ارایه می‌گردد:
- بارندگی شدید: زمانی که خاک از آب اشباع میشود، سنگین‌تر میشود و استحکام خود را از دست میدهد و باعث میشود که از یک شیب به پایین سر بخورد. یکی از شایع‌ترین حالات لغزش زمین در طبقاتی که از گل تشکیل شده، اتفاق می‌افتد. از آن‌جا که تخلخل این سنگ‌ها زیاد است، در اثر بارندگی آب را جذب می‌کنند و وزن آن‌ها به مراتب بیشتر میشود.
- زمین لرزه: لرزش زمین در هنگام زلزله میتواند باعث ناپایدار شدن خاک یا سنگ و سر خوردن به سمت پایین شیب شود.
- وضعیت آتش‌فشانی: فورانهای آتش‌فشانی به دلیل انتشار گازهای داغ، خاکستر و تکه‌های سنگ باعث لغزش زمین میشوند که میتواند دامنه‌های اطراف خود را بی ثبات کند.
- فرسایش: فرسایش تدریجی خاک یا سنگ در اثر فرآیندهای طبیعی مانند باد و آب میتواند باعث ناپایدار شدن شیبها و مستعد لغزش زمین شود.
- فعالیتهای انسانی: ساخت و ساز و استخراج معادن میتواند شیب طبیعی زمین را تغییر دهد و پایداری خاک یا سنگ را تضعیف کند و آن را بیشتر در معرض لغزش زمین قرار دهد.
روش‌های کنترل لغزش زمین
در کشورهای مختلف کارهای زیادی برای پیدا کردن راههای کنترل،کاهش و جلوگیری از زمینلغزش انجام شده است. اما موفقیت زیادی تا کنون در این رابطه به دست نیامده است. با توجه به جنس توده‌ها و ساختار آن‌ها، پیش‌گیری‌های متفاوتی برای زمین‌لغزش‌ها پیشنهاد شده است:
- عایق‌کاری درزها و شکاف‌ها: عایق‌کاری و تزریق سمنت در درزها و شکاف‌ها یکی از روش‌های بسیار معمول برای جلوگیری از زمین‌لغزش‌ها است. از آنجایی‌که افغانستان شاهد موارد متعددی از رانش زمین بوده است، برای استفاده از این روش در ابتدا باید مجراهای اصلی نفوذ آب را در توده لغزنده تشخیص داد و پس از آن با ساختن آب‌راهه و ایجاد تونل، آب را به مسیر دیگری هدایت کرد. تزریق سمنت در درزها و سایر شکاف‌ها و عایق‌کاری یا پلاستیک‌کاری درزها ممکن است خیلی موثر واقع شود.
- ساختمان‌های نگه‌دارنده: هدف اصلی تمام طرح‌ها جلوگیری از حرکت توده‌های لغزنده است. برای ساختن دیوارهای نگه‌دارنده موفق، احتیاج به دانستن دقیق مقدار نیرویی است که در مقابل آن باید سد پایداری ایجاد کرد.
- کم ساختن نشیب: اگر ساختار منطقه خاکی باشد و محاسبات بر ناپایداری شیب موجود در منطقه دلالت کند، باید راه حل‌های مناسب زیر را مد نظر گرفت همانند کم کردن نشیب تا زمانی که به حد اطمینان (کمتر از ۳۵درجه) برسد، کم کردن و برداشتن بار اضافی از نشیب، افزایش مقاومت خاک با کاهش مقدار آب به کمک بیرون کشیدن آب و روش‌های افزایش تبخیر، ایجاد مقاومت بیشتر با استفاده از کاشت درخت و ایجاد جنگل که عبارت از رویش پوشش گیاهی با سیستم ریشه‌ای انبوه و درهم است که در پایداری دامنه‌های برهنه مفید خواهد بود.
- میخ‌های آهنی، کانکریتی و استفاده از پیچ و مهره: استفاده از این روش در مناطقی رواج دارد که دارای توده‌های سنگی یک‌پارچه و بزرگ هستند. پس از تشخیص توده یا جسم لغزنده، آن را سوراخ می‌کنند و به جسم بزرگ‌تر و پایدار که در پشت آن قرار دارد میخ می‌کنند تا از لغزش آن جلوگیری شود.
- جالی‌کاری: از این روش بیشتر در مناطقی استفاده میشود که توده‌ها و سنگ‌های پاشان یا سنگریزه (سنگچل) داشته باشند. در ابتدا میخ‌های آهن‌کانکریتی را در جاهایی که دارای استحکام و پایداری بیشتری است می‌کوبند و پس از آن سیخ‌های‌گولرا به شکل شبکه مانند بر روی سطح برهنه شیب‌دار می‌اندازند.
با وجود تمام این‌ها، نمی‌توان به صورت صد در صد از خطر زمینلغزش جلوگیری کرد. بنابرین باید مناطقی را که خطر لغزش زمین در آن وجود دارد از سکنه خالی کرد و جلوی ساختمان‌سازی را تا شعاع حداقل یک کیلومتر گرفت.
در صورت لغزش زمین چه باید کرد؟
در طول زمین لغزش، انجام مراحل زیر مهم است:
- اگر در داخل خانه هستید، در آن‌جا بمانید و به یک منطقه امن دور از پنجره‌ها، درها و دیوارهای بیرون بروید.
- اگر در فضای باز هستید، به یک منطقه پاک دور از درختان، ساختمانها و خطوط برق بروید.
- اگر در حال رانندگی هستید، خود را به کنار جاده بکشید و تا زمانی که لغزش زمین از بین برود در وسیله نقلیه بمانید.
- به هر صدای غیرعادی که ممکن است نشان دهنده وقوع زمین لغزش باشد گوش دهید.
- برای تخلیه سریع در صورت لزوم آماده باشید.
- از پیاده روی یا رانندگی در میان سیلاب‌ها یا جریان‌های زباله خودداری کنید.
- پس از پایان لغزش، از منطقه آسیب دیده دوری کنید تا زمانی که توسط مقامات محلی ایمن تشخیص داده شود.
اثرات نامطلوب لغزش زمین بر انسان ها
بیشتر زمین‌لغزش‌ها یک‌باره اتفاق می‌افتد ولی گاهی هم ممکن است لغزش زمین در چند مرحله صورت گیرد که طی آن قسمت‌های مختلف زمین بر روی هم بلغزند. زمین‌لغزش‌ها به هر صورتی که باشند باعث بر هم خوردن شرایط موجود در منطقه میشوند، به خصوص وقتی در نواحی با اهمیتی مانند بزرگ‌راه‌ها، راههای مواصلاتی، دره‌ها و مخازن سدهای آب‌گردان اتفاق بی‌افتد.
سرعت این حرکت در زمین‌لغزش‌های مختلف یکسان نیست. ممکن است آهسته باشد، به طوری که دستگاه‌های معمولی نتوانند آن را ثبت کنند و تاثیر چنین زمین‌لغزش‌هایی پس از چندین سال بروز کند. ممکن است به قدری ناگهانی باشد که امنیت تمام منطقه را تهدید کند؛ این پدیده به ندرت در طبیعت رخ میدهد و معمولا در اثر زمین لرزه اتفاق می‌افتد.
لغزش زمین میتواند چندین اثر نامطلوب بر روی انسانها داشته باشد از جمله:
- تلفات جانی: لغزش زمین میتواند کشنده باشد و باعث گیر افتادن افراد در زیر آوار شود.
- خسارت مالی: لغزش زمین میتواند به ساختمانها، جادهها و سایر زیرساخت‌ها آسیب برساند یا تخریب کند و خسارات اقتصادی قابل توجهی را به همراه داشته باشد.
- کوچیدن: لغزش زمین میتواند مردم را مجبور به تخلیه خانهها و اجتماعات خود کند که منجر به کوچیدن از منطقهی اصلی شان و جابه‌جایی در مناطق دیگر به طور موقت یا دایمی‌می‌شود.
- آسیب زیست محیطی: لغزش زمین میتواند باعث فرسایش خاک، جنگل زدایی و تغییراتی زیست محیطی دراز مدت شود.
- اثرات اقتصادی: لغزش زمین میتواند راههای مواصلاتی برای حمل و نقل را تخریب کند و باعث مشکلات در اقتصاد محلی شود، به ویژه در مناطقی که به زراعت و زمینداری متکی هستند.
- تاثیر روانی: لغزش زمین میتواند باعث ناراحتی روانی قابل توجهی برای افراد آسیب دیده شود از جمله اضطراب، افسردگی و اختلال استرس پس از حادثه.
به یاد داشته باشید که لغزش زمین میتواند غیرقابل پیش بینی و خطرناک باشد، بنابراین مهم است که هوشیار باشید و دستورالعمل‌های مقامات محلی را دنبال کنید. سیستم‌های هشدار زودهنگام میتواند مردم را در مورد لغزش‌های احتمالی هشدار دهد و به آن‌ها زمان تخلیه و سایر اقدامات ایمنی را ارایه نماید.
رانش زمین با زمین‌لرزه چه تفاوتی دارد؟
رانش زمین در سطح زمین اتفاق می‌افتد و وسعت جغرافیایی کمی‌دارد. در حالی که زمین‌لرزه در سطوح زیرین زمین حادث میشود، وسعت و عمق جغرافیایی بیشتری دارد. زمین‌لرزه یکی از علل پدید آمدن رانش زمین است.
به طور کلی می‌توان گفت که لغزش زمین عبارت از حرکت یک قطعات عظیم سنگی و یا خاکی از یک جا به جای دیگر و یا از یک ارتفاع بالاتر به ارتفاع پایین‌تر، تحت تاثیر مستقیم و یا غیر مستقیم نیروی جاذبه زمین است.
کمک و مشوره
در صورت نیاز به کمک، در زمان زمینلغزش و وجود هر گونه آسیب جدی، فوراً با ادارات مسوول محلی چون پولیس، تیم‌های نجات، سازمان‌های فعال در محل، امبولانس، اطفاییه و ادارات امداد رسان که ممکن است در آن منطقه کمک ارایه کنند تماس بگیرید. همچنان میتوانید، شماره 102 امبولانس و شماره رایگان 119 پولیس تماس بگیرید.
آن‌عده از افغان‌هایی‌که نیاز به معلومات و همکاری اختصاصی دارند، می‌توانند به شماره واتساپ "بپرسید" (+93729807235)یا مسنجر فیسبوک و یا از طریق وبسایت "بپرسید" با مشاوران "بپرسید" به‌تماس شده و در زمینه معلومات بیشتر حاصل نمایند.